खोटाङ – यात्रा एक, तरङ्ग अनेक ...गङ्गाप्रसाद भेटवाल

 

           
 खोटाङ – यात्रा एक, तरङ्ग अनेक   ===गङ्गाप्रसाद भेटवाल 

                                          

- २०८० चैत्र ९,१०,११ र १२ गतेको यात्रा _ यात्रा जीवन हो ।  जीवन यात्रा हो ।  यो चलिरहन्छ, चलिरहन्छ । जबसम्म मानिस जीवित रहन्छ कुनै न कुनै यात्रा उसले जीवनमा गरिरहेकै हुन्छ । उसले ती यात्राहरूलाई कसरी हेर्छ, कसरी परिभाषित गर्छ र कसरी आफूलाई समाहित गर्छ भन्ने कुरा मात्र भिन्न हो । जीवन र जगत त उस्तै उस्तै हुन्छ तर त्यसलाई बुझ्ने, त्यसलाई हेर्ने दृष्टिकोण हरेक मानिसहरूमा फरक फरक हुने गर्छ । जीवनमा सबै मानिसहरूले यात्रा गर्ने गरेको पाइन्छ । भनिन्छ मानिसको जन्मदेखि मृत्युसम्मको समयावधिमा मानिसले यात्रा गरिरहन्छ । जीवनमा गरिएका कतिपय यात्राहरू महŒवपूर्ण हुन्छन् ।  जीवनलाई सुनौलो रङ्गमा भर्न सफल हुन्छन् अनि कतिपय यात्राहरू यात्रा गर्नका लागि मात्र हुन्छन् । केही दिन पश्चात स्मृतिबाट लोप हुन पुग्छन् । महŒवपूर्ण यात्राहरूले मानिसको अन्तरमनलाई झक्झक्याउन पुग्छ, समाजलाई जगाउन पुग्छ र युगलाई दिशा निर्देशन गर्न बत्ती बनेर उज्यालो छर्न पनि सफल हुन्छ । हो, यस्तै यात्राहरू समयसमयमा गरिनुपर्छ । मानव जातिलाई झक्झक्याउनुपर्छ, समाजलाई अग्रगमनमा डोर्याउनुपर्छ र युगलाई नयाँ सन्देश दिन सक्नुपर्छ । कुनै खास ठाउँको यात्रा गरिसकेपछि त्यो क्षेत्रको वास्तविकता यात्रीले थाहा पाउने अवस्था सिर्जना हुन्छ । विभिन्न किसिमका भ्रमहरू छन् भने ती भ्रमहरूको अन्त्य हुन पुग्छ र वास्तविकताको प्रचार हुन्छ ।  समाजमा सकारात्मक सन्देशको तरङ्गहरू तरङ्गित हुन थाल्छन् र समाजमा आशाहरू जागृत हुन पुग्छन् । यहाँ सन्दर्भ आउँछ स्रष्टा पदयात्रा नेपालको खोटाङ यात्राको । जहाँ स्रष्टा पदयात्रा नेपालको नाम आउँछ त्यहाँ स्रष्टा पदयात्रा नेपालको केही विगत कोट्याउनु जरुरी देखिन पुग्छ । स्रष्टा पदयात्रा नेपाल नामको संस्था लेखक, सर्जक, कवि, कलाकारहरूको सामूहिक संस्थाको रुपमा विकसित हुँदै आएको संस्था हो । यस संस्थासँग प्रत्यक्ष र प्रत्यक्ष रूपमा पाँच सय भन्दा धेरै कवि लेखकहरूको सहभागिता रहने गरेको देखिन्छ । स्रष्टा पदयात्रा नेपालको उद्देश्य देशका विभिन्न भागहरूमा पैदलै भ्रमण गर्दै त्यहाँको जनजीवनसँग अत्यन्त निकट रहेर त्यस क्षेत्रको जानकारी हासिल गरी वास्तविक साहित्यको सिर्जना गर्नु रहेको छ । स्रष्टा पदयात्रा नेपालको खोटाङ यात्रा ८० आँै श्रृङ्खला अन्तर्गत रहेको छ  अर्थात् आजभन्दा अगाडि नै श्रष्टा पदयात्रा नेपालले ७९ आँै श्रृङ्खला पार गरिसकेको छ । विशेषगरी काठमाडौँमा बस्ने सर्जकहरूले महिनाको एकपटक प्रथम शनिबार देशका विभिन्न ठाउँहरूमा पैदल भ्रमण गर्दै साहित्यिक सिर्जनाका निम्ति खुराक जुटाउने अभियान सञ्चालन गरेको ७ वर्षभन्दा धेरै भइसकेको छ । प्रत्येक महिनाको पहिलो शनिबार पदयात्राको कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने तालिका रहेता पनि बाहिरी जिल्लाहरूमा विशेष सन्दर्भ पारेर पदयात्राको कार्यक्रम तय गर्ने स्थिति सृजना भएमा स्थानीय संस्थाहरूसँग समन्वय गरी कार्यक्रमलाई तय गर्ने समेत गरिएको छ । चैत्र महिनाको पहिलो शनिबार ३ गते रहेको थियो ।  स्रष्टा पदयात्रा नेपालको नियमित तालिका अनुसार पदयात्राको कार्यक्रम पहिलो शनिबार ३ गते नै हुनुपर्ने थियो तर त्यसलाई अतिरिक्त पदयात्राको रूपमा स्वीकार गरेर काभ्रे जिल्लाको बनेपा नगरपालिकास्थित चण्डेश्वरी मन्दिर क्षेत्रमा अतिरिक्त पदयात्रा कार्यक्रम सञ्चालन गरियो । उक्त पदयात्राकै क्रममा एन.बि. जनकपुरीद्वारा लिखित कविता संग्रह हृदयमा छापिएका पीडाका अक्षरहरू शीर्षकको कविता संग्रह समेत लोकार्पित गरियो ।

खोटाङ जिल्लाको पदयात्रालाई डाक्टर धनप्रसाद सुवेदीज्यूले सहजीकरण गरी त्यो कार्यतालिकालाई अगाडि राख्नुभयो । खोटाङ क्षेत्र कोशी प्रदेश अन्तर्गत रहेको पहाडी जिल्ला रहेको हुनाले त्यस जिल्लामा गएर स्थानीय जनजीवनसँग घुलमिल हुँदै साहित्यिक मसला जुटाउने अवसर स्रष्टा पदयात्रा नेपाललाई प्राप्त हुन पुग्यो । यो अवसरलाई विशेष महŒव दिँदै स्रष्टा पदयात्राको ८० औँ श्रृङ्खला कायम गरियो र खोटाङ पदयात्रा तय गरियो । खोटाङ पहाडी जिल्ला,  पुराना दिनहरूमा सडक सुविधा नपुगेको खोटाङ पछिल्ला दिनहरूमा सानोसानो बाटोको माध्यमबाट भएपनि मोटरबाट यात्रीहरु खोटाङ पुग्न सजिलो भएको अवस्था छ । पहिला जस्तो राजधानीबाट धेरै दिन लगाएर अब खोटाङ पुग्नुपर्दैन । खोटाङले राज्यको मूल प्रभावमा गाभिने अवसर प्राप्त गरिसकेको छ । राजधानीबाट हिँडेको मोटर एकै दिनमा सजिलै खोटाङ पुग्छ । हुन त देशका धेरै दुर्गम भनिएका विकट ठाउँहरूमा पनि मोटर बाटोको सुविधा हालका दिनमा पुगिसकेको छ, यसलाई समयको यो उपहार मान्नुपर्छ । पदयात्राको ८० औँ श्रृङ्खला खोटाङमा तय गरेसँगै सहभागिताका लागि सबै सर्जकहरूलाई सूचना प्रवाह गरियो । खोटाङ यात्रामा सहभागिता जनाउनका लागि निश्चित केही नियमहरू पनि प्रस्तुत गरियो ।  जसमा ड्रेसका कुराहरू, लागतको अनुमान र त्यहाँ जाँदाखेरि अपनाउनुपर्ने सावधानीहरु समेत स्रष्टा पदयात्रामा सहभागीहरूलाई जानकारी गराइयो । यात्राको कार्यक्रम चार दिने तय गरियो । यात्रामा चार दिनका लागि एउटा बस रिजर्भ गर्नु आवश्यकता देखियो ।  बस रिजर्भ गर्ने जिम्मा डाक्टर धनप्रसाद सुवेदीज्यूले लिनुभयो र स्रष्टा पदयात्रीहरू मध्येबाट कति जना जान सकिन्छ भन्ने कुरा तय गरी गाडीमा लाग्ने भाडाको अनुमान गरेर त्यसको सूचना प्रवाह भयो । खोटाङ जान धेरै साथीहरूमा उत्साह देखियो । कतिपय साथीहरूलाई उत्साह हुँदाहुँद,ै जान मन हुँदाहुँदै पनि कार्य व्यस्तता, स्वास्थ्य अवस्था र घरायसी सन्दर्भहरूले पनि साथ दिएन । यो श्रृङ्खलामा पदयात्रीको रूपमा शीतल गिरी,  बिमल अर्याल, गङ्गाप्रसाद भेटवाल, अभय श्रेष्ठ, सुशील बान्तवा, शान्ति राइर्, अरुणा देवी राई, बसन्त रिजाल, डाक्टर शशी थापा पण्डित, रुबी सत्याल, जयराम बिडारी, डाक्टर अम्बिका अर्याल, डाक्टर जीवन श्रेष्ठ, नवराज रिजाल,  डाक्टर बालचन्द्र मिश्र, अप्सरा ढकाल, जानुका राइर्, मदन लामाखुल,े बम बानिँया, डा.धनप्रसाद सुवेदी,  डाक्टर यादेवी ढकाल लगायतका साथीहरू जुट्नुभएको थियो । चैत्र ९ गते बिहान साढे ६ बजे कोटेश्वरमा भेला हुन सबै साथीहरुलाई सूचना गरिएको थियो । बस चाबेल हुँदै आउने भएको हुनाले चाबेलतिरबाट आउने साथीहरू बसमै चढेर कोटेश्वर आइपुग्नुभयो र हामी कोटेश्वरमा भेला भएका पनि बसमा चढ्यौँ र हाम्रो यात्रा खोटाङका लागि अगाडि बढ्यो । बिहानै कोटेश्वरमा सवारीे भिडको चापाचाप थियो ।  त्यो बाक्लो भिडलाई क्रमश छल्दै छल्दै हामी चढेको बस अगाडि बढ्यो ।  भक्तपुर हुँदै काभ्रे हुँदै सररर अगाडि बढ्यो । कतै बाटो अप्ठ्यारो थियो कतै सजिलो थियो । बसभित्र चढेका हामी यात्रीहरू एक आपसमा रमाइलो गफगाफ गर्दै आनन्दित हुँदै आपसमा रमाइरहेका थियौँ । म बसको बीचतिरको सिटमा बसेको थिएँ ।  म भन्दा केही सिट अगाडि दाहिनेपट्टि डाक्टर शशी थापा पण्डित बस्नुभएको थियो । गाडी भक्तपुर प्रवेश गरेसँगै उहाँले भक्तपुरका विभिन्न ठाउँहरू देखाउँदै सानामा गाई चराएको प्रसङ्गहरू सुनाउनु भएको थियो । डाक्टर शशी थापा पण्डितको माइती गाउँ पनि उहाँले देखाउन भ्याउनु भयो  । केही साथीहरुले उहाँलाई हसी मजाकमा उडाउने प्रयास पनि गरे तर उहाँले वास्तविक कुरा गरेको थाहा पाएपछि सबैले उहाँको कुरामा रमाइलो पनि मान्न भ्यायौँ ।  पुराना दिनहरूको स्मृति उहाँले दिलाउनुभयो । उबेलाको खुल्ला ठाउँको कुरा उठाउँदा अबका दिनमा भक्तपुरमा खुल्ला ठाउँ देख्न गाह्रो पर्ने समय आएको महसुस भयो । बसको अगाडितिरको सिटमा बस्नेहरू आफ्नै तालमा हुनुहुन्थ्यो,  बीचका हामीहरूको आफ्नै ताल थियो । पछिल्लो भागमा बस्ने साथीहरूको आफ्नै ताल थियो र गाडीको आफ्नै ताल थियो । बसमा चढेकाहरूको जीवनमा केही स्वतन्त्रता थियो । काठमाडौँको बोझिलो दैनिकीबाट केही दिनको लागि उन्मुक्ति पाएको महसुस भइराखेको थियो । जब बस साँगा कटेर अगाडि बढ्न थाल्यो ।  काभ्रेपलाञ्चोक जिल्ला प्रवेश गर्यो । काभ्रेपलाञ्चोकको प्रवेशसँगै मैले साथीहरूलाई भन्न भ्याएछु ओहो मेरो गाउँ पो आइपुग्न आँटेछ । मैले मेरो गाउँको घर काभ्रेमै पर्छ भन्ने सम्झेर साथीहरूसँग धेरै कुरा पनि गर्न भ्याँएछु । हरेक नयाँ यात्रासँगै नयाँ भावना, नयाँ विचार र नयाँ तरङ्गहरूको पनि जन्म हुँदो रहेछ । काभ्रे जिल्लाको प्रवेशसँगै भेटवालहरूको उत्पत्तिको इतिहास, वंशावलीका सन्दर्भहरू मेरो दिमागमा आउन पुगे । केहीकेही सन्दर्भहरू मैले बसमै साथीहरूलाई सुनाएको पनि थिएँ ।  आज भेटवालहरूको उत्पत्तिको कथा–इतिहास यहाँहरू समक्ष प्रस्तुत गर्दछु । भेटवाल थर लेख्ने म बाह्रौँ पुस्ताको सन्तति हुँ । कतिपय दाजुभाइहरूले भेटुवाल लेख्नुहुन्छ र धेरैले भेटवाल थर प्रयोग गर्दै आउनुभएको छ । १२औँ पुस्ताभन्दा अगाडि तपाईँहरूले के थर लेख्नुहुन्थ्यो भनेर यहाँहरूको मनमा जिज्ञासा रहन सक्ला ? बाह्रौं पुस्ता अगाडि हाम्रो अग्रजहरूले जोशी थर लेख्ने गर्नुहुन्थ्यो । भेटवालहरू भगीरथ जोशीका सन्तति हौँ ।  हामीहरू जोशीकै एउटा हागोको रूपमा रहेका छौँ । भगीरथ जोशी हालको भारत देशको उत्तराखण्ड राज्यको कुमाउँ नैनीताल निवासी हुनुहुन्थ्यो । इतिहासकारहरूका अनुसार हालको कुमाउँ–गडवाल राज्य कुनै समय नेपालको डोटी राज्यको मातहतमा रहेको थियो र त्यही बेला डोटीबाट जोशीहरू कुमाउँ गडवालमा पुगेको इतिहास भेटिन्छ । जोशी परिवारले उबेलादेखि नै पूर्वीय दर्शनको, शास्त्रको राम्रो ज्ञान हासिल गरेको इतिहास भेटिन्छ ।  डोटीबाट कुमाउँ पुग्दा पनि जोशी परिवारले ज्योतिषीको काम गर्ने गरेको इतिहास शास्त्रहरूमा फेला परेको देखिन्छ । जोशी परिवारको बसोबास कुमाउँ क्षेत्रमा रहेता पनि भगीरथ जोशी भने त्यो बेलाको शिक्षाको केन्द्र बनारसमा पुगेर पूर्वीय दर्शनको, शास्त्रको अध्ययन गरी शैक्षिक क्षेत्रमा लागेको देखिन्छ । उबेला ज्योतिषी भगीरथ जोशीको सम्बन्ध गोरखाका अर्का ज्योतिषी कुलानन्द ढकालसँग राम्रो रहेको थियो । कुलानन्द ढकालको सम्बन्ध गोरखाका राजा पृथ्वीनारायण शाहसँग राम्रो थियो । दरबारमा ज्योतिष सम्बन्धी सेवा लिनुपर्दा पृथ्वीनारायण शाहले ढकाल गुरुहरूबाट लिने गरेका थिए । नेपाल राज्यको निर्माता पृथ्वीनारायण शाह साह्रै साहसी र दूरदर्शी राजा थिए ।  विभिन्न टुक्रे राज्यमा विभाजित नेपाली जातिहरूको एकीकरण गर्न नसकिए कुनै दिन यो जाति समाप्त हुनेछ भन्ने ठानेर अनि त्यसको पहिचान गरेर पृथ्वीनारायण शाहले नेपाल राज्यको एकीकृत अभियान अगाडि बढाउन थाले । पृथ्वीनारायण शाहले गोर्खा राज्यको विस्तार गर्दै काठमाडौँ उपत्यकालाई पटकपटक आक्रमण गरे । धेरैपटकको असफलतापछि हतियार संकलन गर्न उनी बनारस पुगे  । बनारसमा उनले आफ्ना ज्योतिषी कुलानन्द ढकाल मार्फत बनारसका प्रख्यात ज्योतिषी भगीरथ जोशीको सहायता लिन आवश्यक ठाने र भगीरथ जोशीलाई गोरखा आउनको निम्ति निमन्त्रणा दिए । पृथ्वीनारायण शाहसँग भेट हुँदा त्यसबेलाका प्रख्यात ज्योतिषी भगीरथ जोशीले एक मोहोर दाम भेटिराखेको हुनाले भगीरथ जोशीलाई पृथ्वीनारायण शाहले बोलाउँदा भेटीवाल भन्न थाले र त्यसपछिको समयमा भगीरथ जोशीले थरको पछाडि भेटीवाल उपनाम राख्न थाले र भेटवाल शब्दको प्रचलन थरको पछाडि जोड्न थालियो । पृथ्वीनारायण शाहले गर्नुभएको आमन्त्रणलाई स्वीकार गरेर ज्योतिषी भगीरथ जोशी गोरखा पुगे र दरबारलाई आवश्यक पर्ने ज्योतिषीय परामर्श र अन्य राजकीय परामर्श प्रदान गर्न थाले । पृथ्वी नारायण शाहले काठमाडौँ उपत्यका विजय गरेपछि ज्योतिषी भगीरथ जोशी भेटीवाललाई काठमाडौँ उपत्यकाको कुनै पनि ठाउँमा रोजेर बस्न आग्रह गरे । पृथ्वीनारायण शाहको सल्लाह बमोजिम उनी काठमाडौँ उपत्यकाभन्दा अलि टाढा हालको काभ्रे जिल्लाको पलाञ्चोक भगवती क्षेत्रमा बस्न रुचाए । ज्योतिषी भगीरथ जोशी भेटीवालको इच्छा अनुसार राजा पृथ्वीनारायण शाहले काभ्रे जिल्लाको पलाञ्चोक भगवती क्षेत्रमा उनलाई वीर्ता प्रदान गरे । पलाञ्चोक भगवती क्षेत्रमा प्राप्त भएको वीर्ता नै भेटवालहरूको मुख्य बसोबास क्षेत्र हो र पहिलो नेपाल बसाइको उत्पत्ति थलो पनि पलाञ्चोक भगवती क्षेत्र नै हो । यही क्षेत्रमा भेटवालहरूको कुल पूजा हुने चलन पनि छ । पछि बहादुर शाहका पालातिर भेटवालहरूलाई थप वीर्ता नुवाकोटको सुनखानी र ककनी क्षेत्रमा पनि प्राप्त भयो र केही भाइहरू त्यता बस्न पुगे । हाम्रो पुस्ता पनि पाँच पुस्तासम्म काभ्रेको पलाञ्चोक भगवती क्षेत्रमा बसेको तथ्य वंशावलीमा उल्लिखित छ । भगिरथ जोशी (भेटिवाला )–रामकृष्ण जोशी ( भेटवाल )– केशव जोशी (भेटवाल ) –विरुवामदेव जोशी (भेटवाल)–छिताराम जोशी (भेटवाल) गरी पाँच पुस्तासम्म पलाञ्चोक क्षेत्रमा हाम्रा अग्रजहरूले बस्ने काम गरे । त्यसपछि हाम्रो तर्फको हाँगो पूर्वतिर लाग्यो । हाम्रो तर्फको हाँगो पूर्वको तेह्रथुमको इसिबुमा पुग्यो भने केही भाइहरू नुवाकोटको सुनखानी तर्फ लागे । केही ककनीमा पुगे ।  केही भाइहरू तनहुँ जिल्लामा पुगे र केही चाहिँ पलाञ्चोक भगवती क्षेत्रमा नै रहे । वामनदेव भेटवाल काभ्रेबाट तेह्रथुम गएका हुन् । उनका छोराहरूमध्ये प्रतिमन भेटवाल तेह्रथुमबाट हालको ताप्लेजुङ जिल्लाको थेचम्बु क्षेत्रमा पुगेका हुन् । हामी प्रतिमन भेटवालका पाँच पुस्ताहरूले ताप्लेजुङ क्षेत्रमा बस्ने सौभाग्य पायौँ र पाँचौं पुस्ताको रूपमा तुलसीप्रसाद भेटवाल झापा जिल्लामा बसाई सर्न पुग्नुभयो । प्रतिमन भेटवाल पछि – बनारसी भेटवाल  –धनन्जय भेटवाल –रङ्गलाल  भेटवाल –तुलसीप्रसाद भेटवालको पुस्ता ताप्लेजुङमा बस्यो र ताप्लेजुङबाट बसाई सर्ने अन्तिम पुस्तामा तुलसीप्रसाद भेटवाल रहनुभएको थियो । तुलसीप्रसाद भेटवालको बसोबास झापा जिल्लाको हालको गौरादह नगरपालिकामा रहन गयो र यो कलमकारको जन्म सोही नगरपालिकामा भएको हो । यो कलमकारको जन्म झापा जिल्लाको गौरादह नगरपालिकामा भएतापनि बाल्यकाल काठमाडौँमा बित्यो र बाल शिक्षा हुँदै उच्च शिक्षा काठमाडौँमै प्राप्त भयो । केही समय भने झापामा पनि शिक्षा आर्जन गर्ने अवसर जुर्यो । यसरी काभ्रेको पलाञ्चोक भगवती क्षेत्रबाट निस्केको एक भाइको हागो बाह्रौं पुस्ता पार गरेर फेरि काठमाडौँको कीर्तिपुर नगरपालिकामा आइपुगेर स्थायी बासथलो बन्न पुगेको छ । जातिगत हिसावमा भेटवालहरू कुमाइँ बाहुन हुन् । खोटाङको पदयात्राको लागि निस्केको टोलीमा भक्तपुरमा पुग्ने बित्तिकै डाक्टर शशी थापा पण्डितले आफ्नो माइती भनेपछि काभ्रे लागेसँगै मेरो मनमा पुर्ख्यौली थलोको तरङ्ग उब्जियो र पुर्ख्यौली पारिवारिक लहरो यहाँहरू समक्ष सुनाउने अवसर मिल्यो ।

गाडीभित्रका यात्रीहरू आफ्नै धुनमा थियौँ । आफ्नै संवादमा थियौँ । आआफ्नै छलफलमा थियौँ ।  गाडीका चालकले आफ्नो रफ्तार कायमै राखिरहेका थिए ।  सलल गाडी अगाडि बढिरह्यो । ठाउँ ठाउँमा खाजा र खानाका लागि गाडी रोक्दै खाना– खाजा खाँदै अगाडि बढ्दै बीपी राजमार्गको बाटोबाट खोटाङलाई लक्षित गर्दै अगाडि बढिरह्यौँ ।  ठाउँ ठाउँमा प्रकृतिको मनोरम दृश्य हेर्दै साथीहरूसँगै यात्रा गर्दा हुने आनन्दको वर्णन शब्दमा गर्न नसकिँदो पनि रहेछ । खोटाङ यात्रामा निस्केका हाम्रो टोलीमा खोटाङ क्षेत्रमै घर हुनुभएका अग्रज श्रष्टा डाक्टर धनप्रसाद सुवेदी, डाक्टर यादेवी ढकाल जन्तेढुंगा, गाउँपालिकाका अध्यक्ष अरुणादेवी राई, कवि बम बानियाँ र अग्रज साहित्यिक व्यक्तिŒव विद्वान् मदन लामाखुले पनि हुनुहुन्थ्यो । उहाँहरूले यो क्षेत्रको साविकको बाटो कस्तो थियो, मानिसहरू खोटाङबाट काठमाडौँ आउँदा कति दिन लाग्थ्यो, आउँदा खाजासामल कसरी ल्याइन्थ्यो भन्ने कुराको विविध जानकारी हामीलाई गाडीभित्रै प्रदान गर्नुभयो । हामी खोटाङ नपुग्दै खोटाङसँग परिचित हुँदै थियौँ ।  खोटाङको बारेमा धेरै जानकारी हामीलाई मिलिरहेको थियो । कवि बम बानियाले पनि गाडीभित्रै रमाइला कविताहरू, मुक्तकहरु हामीलाई सुनाउँदै खोटाङको झलक, खोटाङमा सुनाइने लोक भाका, खोटाङमा सुनाइने किम्वदन्ती अवगत गराइरहनुभएको थियो । गाडी निकैबेर गुडेपछि जयराम घाट भन्ने ठाउँमा पुग्यो । सो ठाउँमा पुल पनि राम्रोसँगले बनाइएको रहेछ । हामीसँग जाने यात्रीहरुमध्ये जयराम नाम गरेका एकजना साथी पनि हुनुहुन्थ्यो । हामीले हाम्रा मित्र जयरामजी र त्यहाँ अवस्थित जयराम घाटकोबीचमा गाडीभित्रै रमाइलो हाँसो ठट्टामा बहस पनि चलायौँ । जयरामजी पनि आफ्नो नाममा घाटै बनेको देख्दा पुकलित बन्नुभयो ।  जयरामजीले त्यहाँ गाडी रोक्न लगाउनुभयो । हामी सबै यात्रीहरू गाडीबाट ओर्लेर त्यहाँको दृश्यहरू आआफ्ना मोबाइल क्यामेरामा कैद गर्न तयार बन्यौँ । गाडी केही समय त्यहाँ रोकियो र त्यसपछि ठाडो बाटो सुरू हुने रहेछ । काठमाडौँ, भक्तपुर, काभ्रे, सिन्धुली, ओखलढुङ्गा, उदयपुरको केही भागहरू छुँदै हाम्रो गाडी अन्तत खोटाङ पुग्यो । जयराम घाटभन्दा माथि लागेपछि बाटो अलिक सानो हुँदै गयो । मनमा केही डरहरू पनि पलाउँथे । यात्रीहरूको आनन्ददायक छलफलले त्यो डरहरूलाई भगाउने गर्दथ्यो । गाडीबाट बाहिर हेर्दा केही भिर देखिए पनि प्रकृतिको सुन्दर छटाले मन लोभ्याइरहेको थियो ।  सुन्दर खोटाङका केही केही दृश्यहरू हामीले गाडीका झ्यालहरूबाट हेर्दै  आफूलाई भाग्यमानी ठानिरहेका थियौँ । साँझ साँझमा हामी खोटाङको हलेसी महादेवथानमा पुग्यौँ । हामी हलेसी महादेवथानमा पुगे पनि त्यो साँझ हामीले हलेसी महादेवको दर्शन गरेनौँ ।  हामी सिधै अगाडि बढ्यौंँ र कृषि वैज्ञानिक मदन राईज्यूले सञ्चालन गर्नुभएको होमस्टेमा पुग्यौँ । बाटोमा हाम्रो गाडीसँग माओवादी नेता जनार्दन शर्माको पनि जम्का भेट भयो । उहाँले हाम्रो टोलीसँग भेटघाट गर्ने मनसाय राख्नुभएको रहेछ तर त्यो यात्रामा गाडीहरूको मात्र जम्का भेट भयो । दुई टोलीहरूको बीचमा भेटघाट हुन सकेन ।  हाम्रो टोलीलाई जनार्दन शर्मा त्यहाँ आउँदै हुनुहुन्छ भन्ने थाहा पनि थिएन । उहाँहरू छुट्टै आÏनै पार्टीको कार्यक्रममा आउनुभएको रहेछ । हामी स्थानीय साथीहरूको साथ साहित्यिक कार्यक्रममा खोटाङ आएका थियौँ । १० गते बिहान हामी बसेको होमस्टे शुभम् होमस्टेमा उहाँ आउनुभएको थियो ।  त्यहाँ हामीले जनार्दन शर्मासँग संवाद गर्ने अवसर पायौँ । त्यसपछि यो यात्रामा उहाँसँग कहिँ पनि भेट भएन । उहाँहरू आफ्नै कार्यक्रममा लाग्नुभयो, हामीहरू आफ्नै यात्रामा जुट्यौँ । खोटाङमा रहेका दुई नगरपालिकाहरूमध्ये दिक्तेल रूपाकोट मजुवागढी नगरपालिका अवस्थित शुभम् होमस्टेमा ९ गते साँझको हाम्रो बसाइ भयो र शुभम् क्याफेमै हामीले साँझको खाना खायौँ । खोटाङमा रहेका १० पालिकाहरूमध्ये दुईटा नगरपालिका र आठवटा गाउँपालिका रहेका छन् । हामी बसेको नगरपालिका दिक्तेल रुपाकोट मजुवागढी नगरपालिका अवस्थित शुभम् होमस्टे रहेको थियो । यो होमस्टे दिक्तेल बजारभन्दा अलि पर्तिरपट्टि नगरपालिकाकै वडा नम्बर २ मा अवस्थित रहेछ । कवि बम बानिँया स्थानीय क्षेत्रका चर्चित साहित्यकार हुनुहुन्छ र उहाँ राजनीतिमा पनि लामो समयदेखि सक्रिय रहनुभएको रहेछ । उहाँले धेरैतिर यात्रा गरिरहँदा यात्रा गर्दाका सुख दुख अप्ठ्यारा परिस्थितिहरू बुझेर होला डाक्टर धनप्रसाद सुवेदीसँग समेत सल्लाह गरेर हाम्रो टोलीमा भएका जोडीजोडीहरूका लागि छुट्टै बस्ने कोठाको व्यवस्था मिलाउनु भएको रहेछ । यो व्यवस्थाबाट सँगै यात्रामा जोडी हुनेहरूमा धेरै खुसी छाएको पनि देखिन्थ्यो । शुभम् क्याफेमा बेलुका निकै बेरसम्म वार्ता–संवाद छलफल चलिरह्यो । तातो पानीको चुस्की लिँदै स्थानीय व्यक्तिहरूसँग यताबाट जाने साथीहरूको परिचय पनि भयो । सूर्यजी जो होटलमा बसेर शुभम् क्याफेको व्यवस्थापन हेरिरहनु भएको थियो । उहाँ र उहाँको व्यवसायसँग सम्बन्धित सम्पूर्ण महानुभावहरूसँग पदयात्रीहरूको आत्मीय परिचय सम्पन्न भयो । शुभम्मा स्थानीय परिकारहरूका साथ अर्गानिक खानेकुरा व्यवस्थापन गर्दा पदयात्रीलाई एकदमै हर्ष मिलेको थियो । पाहुनाको स्वागत सत्कार गर्न शुभम् क्याफे परिवारले कुनै कन्जुस्याई गरेन । पदयात्रीको तर्फबाट यो सम्पूर्ण व्यवस्थापन टोलीलाई सलाम छ । कृषि वैज्ञानिक मदन राईले यो क्षेत्रमा कृषि क्षेत्रलाई अगाडि बढाउन गरेको योगदान एकदमै महŒवपूर्ण देखियो । उहाँले आफ्नो ठाउँलाई राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा चिनाउँदै आय आर्जनको बाटो व्यवस्थित बनाउनुपर्छ भन्ने अभियान चालेको देख्दा पदयात्री टोलीमा खुसियाली  छाएको थियो । कृषि वैज्ञानिक मदन राई सकारात्मक चिन्तन लिनेहरूका लागि प्रेरणाको स्रोत पनि हुनुहुन्छ । पर्यटकीय दृष्टिकोणबाट यो क्षेत्र एकदमै राम्रो देखियो । आवासका लागि व्यवस्थित होमस्टे खानका लागि विषादी रहित ताजा अर्गानिक खानेकुरा, घुम्नका लागि सुन्दर प्रकृति उपलब्ध हुने रहेछ । शुभम् होमस्टेले स्थानीय क्षेत्रमा विभिन्न ठाउँमा निर्माण गरेका होमस्टेहरूमध्ये हाम्रो रूममा चाहिँ बिमल अर्याल, बसन्त रिजाल, डाक्टर बालचन्द्र मिश्र र म अर्थात् गंगाप्रसाद भेटवाल बसेका थियौँ, जुन बसाइ पानीको उपलब्धतासँगै सहज थियो । खोटाङ यात्रामा हामीले बास तीन दिन बस्नुपर्ने थियो । हामीले एउटै रूममा तीन रात बास बस्ने अवसर पायौँ । त्यसको लागि  फेरि एकपटक धन्यवाद ।

९ गते बेलुका खाना खाइसकेपछि १० गते र ११ गतेको कार्यतालिका सबैलाई जानकारी गराइयो ।  भोलिपल्ट बिहान ६ बजे शुभम् क्याफेमा भेला हुन सबैलाई भनियो । हामीले काठमाडौँबाट लगेको बस चार दिनलाई रिजर्भ गरेका थियौँ । पहाडी क्षेत्रमा यात्रा गरिरहनुभएका गुरुले त्यो गाडी चलाउने भएको हुनाले हामी ढुक्क थियौ यात्रा गर्दा । १० गते बिहान ६ बजे गाडी शुभम् क्याफे अगाडि आइपुग्यो । पदयात्रीहरू सबै जम्मा हुने काम भयो । हामी बिहान शुभम् क्याफेबाट बसमा चढेर मुढेमा रहेको मुन्धुम रिसोर्टमा पुग्यौँ । जहाँ त्यो दिनको बिहानको कार्यक्रम– कविता गोष्ठी, सांगीतिक कार्यक्रम र स्वागत कार्यक्रम राखिएको थियो । मुढेमा रहेको मुन्धुम रिसोर्टले व्यापार मात्रै गरेको देखिएन । कला, संस्कृति, संगीत तथा साहित्यको संरक्षण गरेको पनि देखियो । मुन्धुम रिसोर्टका सञ्चालकहरू तीनजना भनियो, तीनजना सञ्चालकहरू मध्ये भोगेन्द्र राईजीसँग हाम्रो प्रत्यक्ष भेटघाट भयो । उहाँ टेम्के तुवाचुङ प्रतिष्ठानको अध्यक्ष समेत हुनुहुँदो रहेछ । व्यक्तित्व रसिक प्रकारको रहेछ । मुन्धुम रिसोर्ट अगाडि उहाँहरूले भगवान गौतम बुद्धको ध्यान गर्ने अवस्थामा रहेको शालिक पनि निर्माण गर्नुभएको रहेछ साथै आदि पुरुषको सुनौलो कलरको धनुष बाण बोकेको सालिक पनि निर्माण गर्नुभएको रहेछ । यी सालिकहरूको निर्माणसँगै यो क्षेत्रले पर्यटकीय गन्तव्यको रूपमा विकास गर्ने अवसर पाएको देखिन्छ । मुन्धुम रिसोर्टभित्रको साहित्यिक, सांस्कृतिक र स्वागत कार्यक्रम बिहान ८ बजे प्रारम्भ गर्ने भनिए पनि केही ढिलो भएको हुनाले हामीसँग जानुभएका सबै साथीहरूले वरिपरिको वातावरणमा आफूलाई घुलमेल गराउँदै ती क्षेत्रहरूको भ्रमण गरेर विभिन्न तस्बिरहरू खिच्ने, खोटाङ मुढेको सम्झनालाई क्यामरामा कैद गर्ने काम भयो । मुन्धुम रिसोर्ट भित्र टेम्के तुवाचुन प्रतिष्ठानद्वारा भव्य कार्यक्रम आयोजना गरियो । कार्यक्रमलाई दुई भागमा विभाजन गरियो । पहिलो भागमा स्रष्टा पदयात्रीलाई स्वागत गर्ने, कवि बम बानिँया र कलाकार सन्तोष राईलाई सम्मान गर्ने र अतिथिका मन्तव्यहरू राख्ने काम भयो  । दोस्रो खण्डमा रचना वाचन तथा सांगीतिक प्रस्तुति रहेको थियो । काठमाडौँबाट जानुभएका श्रष्टाहरूले र स्थानीय श्रष्टाहरूले रचनावाचन गर्ने काम भयो । बीचबीचमा साइनो कला केन्द्रका भाइबहिनीहरूले उत्कृष्ट सांगीतिक प्रस्तुति पनि प्रस्तुत गरेका थिए । स्रष्टा पदयात्रीहरूको सम्पूर्ण टोलीले साइनो कला केन्द्रका भाइबहिनीहरूको प्रतिभालाई मुक्तकण्ठले प्रशंसा गर्न भ्याएको अवस्था थियो । कार्यक्रममा स्थानीय समाजसेवीहरू, राजनीतिकर्मीहरू, कलाकारहरूको बाक्लो उपस्थिति रहेको थियो । जिल्ला समन्वय समितिका अध्यक्ष, दिक्तेल रुपाकोट मजुवागढी नगरपालिकाका उपमेयर, जन्तेढुंगा गाउँपालिकाका अध्यक्ष लगायतका लब्ध प्रतिष्ठित व्यक्तित्वहरूको उपस्थितिले कार्यक्रमको शोभा बढेको देखिन्थ्यो । स्रष्टा पदयात्रीको तर्फबाट डाक्टर शशी थापा पण्डितले खोटाङको वर्णन गर्दै आकर्षक ढङ्गले आफ्नो कविता प्रस्तुत गर्नुभएको थियो । जसले खोटाङको महिमालाई उजागर गरेको थियो । खोटाङका विविध पक्षको बारेमा हलमा उपस्थित सबैलाई जानकारी कविताको माध्यमबाट दिइएको थियो । कार्यक्रममा श्रष्ठा पदयात्रीको तर्फबाट अधिकांश सदस्यहरूले रचना वाचन गर्नुभएको थियो । स्थानीय कविहरू मध्ये भीम राई, रामविक्रम थापा लगायतका सर्जकहरूले हाम्रो ध्यान राम्रैसँग केन्द्रित गर्नुभयो । कार्यक्रम भव्यसँग सम्पन्न भयो र सोही मुन्धुम रिसोर्टमा अवेर गरेर बिहानको खाना खाने काम भयो । औषधि लिनुपर्ने साथीहरूलाई भने खाना अबेर खानुपर्ने अवस्थाले केही असहज पनि भएको थियो । खानपानको काम सम्पन्न भइसकेपछि सष्टा पदयात्रीहरूको टोली स्थानीय सर्जकहरू, कविहरू, कलाकारहरू र केही सामाजिक अभियन्ताहरू, समाजसेवीहरूका साथमा दिक्तेल बजार हुँदै कालिका देवी मन्दिर मजुवागढी घुम्नको लागि, दर्शन गर्नको लागि प्रस्थान गर्यौँ । मुढेबाट बस चढेर दिक्तेल बजार पुगियो । बसलाई एक ठाउँमा राखेर हाम्रो टोली पैदल यात्रामा अगाडि बढ्यो । दिक्तेल बजारलाई नजिकबाट आँखाले हेर्दै वरिपरिका छेउकुनाहरू अनि त्यहाँबाट देखिने धेरै तल तलसम्मका सुन्दर दृश्यहरूलाई हेर्दै रमाउँदै डाक्टर धनप्रसाद सुवेदीको जानकारीबाट दिक्तेल बजारका बारेमा धेरै कुराहरू थाहा पाउँदै मजुवागढीलाई लक्षित गर्दै अगाडि बढिरह्याँै बढिरह्याँै । लामो सोतो परेको दिक्तेल बजार केही हिलो केही निर्माणको काम हुँदै गरेको थियो । त्यो बजारलाई क्रमश छिचोल्दै हामी कालिकादेवी मन्दिर चढ्ने सिँढीसम्म पुग्यौँ । नयाँ ठाउँको यात्रा अनुभवले हामी रोमाञ्चित बन्दै थियौँ । माथि कालिकादेवी मन्दिरको दर्शन गर्न पाइने, मजुवागढी हेर्न पाइने अनि राईहरूको तीन चुलोको तथ्य जानकारी लिन पाइने आशाका साथ निरन्तर सिँढीहरू उक्लँदै हामी माथि गयौँ । बाटोमा गुप्तेश्वर महादेवको गुफा पनि भेटियो । त्यो पनि हेर्न भ्यायौँ ।  दायाँबायाँका दृश्यहरू क्यामरामा खिच्दै रमाइलो गर्यौँ । गुप्तेश्वर भन्ने गुफामा आएर महादेव शिवजी लुकेर बसेको कथा स्थानीयवासीहरूले हामीलाई सुनाउनुभयो ।  पौराणिक कालमा भष्मासुरलाई आफैले दिएको वरदानले शिवजीलाई हानि पुर्याउने देखेपछि शिवजी भाग्दै भाग्दै आएर यो गुफामा लुकेर बसेको विश्वास स्थानीयमा रहेको देखियो ।  पौराणिक कालमा भष्मासुरले शिवजीको भक्ति साधना गरेर वरदान आशीर्वाद माग्यो । शिवजीले पनि जसको टाउकोमा तिम्रो हात रहन्छ, ऊ डडेर भस्म हुनेछ भनेर वरदान  दिए । त्यसपछि भष्मासुरले आफ्नो हात शिवजीको टाउकोमा राख्न खोजेपछि शिवजी भाग्दै भाग्दै आएर यही गुप्तेश्वर गुफामा आएर बसेको किम्बदन्तीप्रतिको विश्वास स्थानीयवासीमा रहेको छ । पछि विष्णु भगवानले यो कुराको पत्तो पाएपछि छल गरेर भष्मासुरलाई आफ्नै टाउकोमा उसको हात राख्न लगाई भस्म पारेर महादेवको उद्धार गरेको हो भन्ने भनाइ पनि छ । गुप्तेश्वर गुफाको अवलोकन गरिसके पश्चात निरन्तर सिँढीहरू चढेर कालिकादेवी मन्दिर पुगियो । यो मन्दिरको स्थापनाका सम्बन्धमा पनि स्थानीय जनविश्वास रोचक प्रकारको सुन्न पाइयो । आजभन्दा ३५० वर्ष अगाडि दुईजना युवाहरूलाई सपनामा एउटै कुराको बोध भयो । एकजना राई युवा र आचार्य युवालाई सपनामा भगवती आएर यस्तो अप्ठ्यारो ठाउँमा भिरमा म बसेकी छु मलाई आएर उद्धार गर, हेर र यो मन्दिरको स्थापना गर भनेर सपनामा पूजा विधि समेत बताएर देवी आइन् भन्ने कुरा स्थानीयहरूको बीचमा सुन्न सकिन्छ । ती दुवै युवाहरू बाटोमा भेट हुँदा एकअर्काले आफ्नो सपनाको कुरा बताए । दुवै जनाले एउटै सपना देखेकोले आश्चर्य मान्न पुगे र पछि पनि फेरि सपनामा त्यही प्रक्रिया दोहोरिएपछि त्यहाँ मन्दिरको स्थापना गरियो । पूजाको विधि विधान पनि भगवतीले सपनामा ती युवाहरूलाई जे बताएकी थिइन् त्यही विधि विधान अनुसार आजका दिनसम्म कालिका देवी मन्दिरमा पूजाआजा गरिँदै आएको छ । कालिकादेवी मन्दिरमा भाकल गरिन्छ, कालोपाठीको बलि दिइन्छ । आफूले वाचा गरेको कुरा यसरी पूजा गरेमा प्राप्त हुन्छ भन्ने कुरा समाजले विश्वास गरेको देखिन्छ । यो मन्दिरलाई सातकन्या कालिका मन्दिरको रूपमा पनि चिन्ने गरिन्छ । यहाँ विशेषगरी बाला चतुर्दशी, शिवरात्रीका दिन विशेष मेला लाग्ने गर्दछ । सामान्य रूपले यहाँ पूजाआजा मेलापर्व लागिरहन्छ तर औंशी, एकादशी, आइतबार बलि दिनु हुँदैन भन्ने चलन छ । मलमास, सोह्र श्राद्ध र साउनमा पनि बलि पूजा गर्नु हुँदैन भन्ने विश्वास रहेको छ । कालिकादेवी मन्दिरको दर्शन गरिसकेर हामी त्यसभन्दा अगाडि रहेको मजुवागढीमा पुग्यौँ । गढीमा पुरानो केही अवशेषहरु पनि देखियो रणवीरहाङको तत्कालीन अवस्थाका गढीका केही अवशेषहरु त्यहाँ पाइयो । किरात संस्कृति अनुसार निर्माण भएको चिचिन्डो पनि पाइयो  र सँगै रहेको  चुलोको तीन चम्काको विशाल स्वरूप पनि देख्न पाइयो । मजुवागढी क्षेत्र राईहरूमा पनि चाम्लिङ राईहरूको धार्मिक महŒवको क्षेत्र रहेको बुझ्न पाइयो । यो ठाउँलाई धार्मिक र ऐतिहासिक दृष्टिकोणले चाम्लिङहरूले महŒवका साथ हेरेको देखियो । राईहरूको चुलामा ठुलठुला तीन चम्का हुने कुराले हामीमा रहस्य सृजना गरेको थियो, त्यो पनि समाधान भयो । त्यस बारेमा यात्राकै क्रममा ज्ञात भयो कि राईहरूको चुलामा भान्सामा कसैलाई पनि पक्षपात गरिँदैन । कसैलाई पनि निषेध गरिँदैन । एउटा चम्कोको अर्थ रहन्छ बुबापट्टिका सबै नातेदारहरुलाई भान्सामा स्वागत छ । अर्को चम्कोको अर्थ रहन्छ । आमा पट्टिका सबै नातेदारहरुलाई पनि भान्सामा स्वागत छ र तेस्रो चम्को कुल कुटुम्ब ज्वाई चेलाको खलक सबैलाई भान्सामा आमन्त्रण छ  । यसरी भान्सामा सबैलाई समेट्ने प्रचलन पौराणिक कालदेखि नै रहेको किराँत समुदायमा प्रचलन देखिन्छ । मजुवागढी पुग्दा करिबन साँझ पर्नै आँटेको थियो ।  हामी हतार गर्दै सिँढीको बाटोबाट पुन दिक्तेल बजार झयौँ र हामीले राखेको बस मा चढी पुन शुभम् क्याफेमा फिर्ता भयौँ । साँझमा शुभम् क्याफेमा स्थानीय श्रष्टाहरू र स्रष्टा पदयात्रीहरूको बीचमा थप अन्तरक्रिया कार्यक्रममा आयोजना गरियो । केही नयाँ साथीहरूसँग पनि परिचय गर्ने अवसर मिल्यो । थमप्रसाद आचार्य लगायतका स्थानीय कविहरूले माहोललाई झन् रन्काइदिनु भएको थियो । शुभम् क्याफेमा खानाका अतिरिक्त ढिँडो, रोटी लगायतको परिकार तयार थियो । बेलुका १० बजेको हाराहारीमा खाना खाएर निर्धारित स्थानमा विश्राम गर्न पुग्यौँ । अर्को दिन अर्थात् चैत्र ११ गतेको दिन टेम्के डाँडाबाट ६ वटा हिमालको दृश्यावलोकन गर्ने कार्यक्रम तय गरिएको थियो । त्यसकै कल्पनामा १० गते बेलुका सुत्दाखेरि हामी विभिन्न कुराहरू खेलाउँदै निद्रादेवीको काखमा पुग्यौँ । 

चैत्रको ११ गते सूर्य उदाउने समय भयो । त्योभन्दा अगाडि नै श्रष्टा पदयात्रीहरू जर्याक जुरुक उठिसकेको अवस्था थियो । सबैजना बिहानै शुभम् क्याफेमा भेला हुने सल्लाह भए बमोजिम हामी सबै जम्मा भयौँ । काठमाडौँको तुलनामा खोटाङको यो क्षेत्र दिक्तेल रूपाकोट मजुवागढी क्षेत्र केही बढी चिसो  अनुभूति भएको थियो । हामी काठमाडौँबाट खोटाङतर्फ हिँड्ने बेलादेखि नै पानी सिमसिम परिरहेको थियो । हामी ९ गते खोटाङ पुग्दा पनि पानी परिरहेकै थियो । १० गते पनि फाट्टफुट्ट पानी परेकै थियो भने ११ गतेसमेत बादल लागेर आकाश धुम्म थियो । बादल लाग्नु, खुल्नु, पानी पर्नु, घाम लाग्नु यी सबै प्रकृतिका कुरा भए । हामी स्रष्टा पदयात्रीहरूले प्रकृतिसँग के नै पो गर्न सक्थ्याँै र π हामीले गर्न सक्ने भनेको प्रकृतिको जस्तो अवस्था छ त्यस्तै अवस्थामा घुलमिल हुने काम मात्र थियो । धुम्म मौसमको बीचमा पनि हामी शुभम् क्याफेबाट बसमा चढेर साकेला गाउँपालिका हुँदै चखेवा भन्ज्याङ तर्फ लाग्यौँ । गाडी बिस्तारै अगाडि बढ्दै गयो । पहाडी बाटो घुमाउरो उत्तिकै थियो । कतै बाटो हिलाम्मे थियो र खाल्टाखुल्टी परेको थियो । बाटोमा ड्राइभरले अनुभवी पाराले बसलाई अगाडि बढाउँदै लगे । केही समय विस्तारो विस्तारो गरेर गाडी अगाडि बढ्दै थियो । अलि पर पुगेपछि एउटा निर्माणाधीन पुल क्षेत्रमा बाटो बिग्रिएको थियो । त्यहाँ गाडी फस्यो । त्यहाँबाट गाडी निकाल्नलाई गाडीका चालक, सहचालक र यात्रीहरूले निकै ठूलो मेहनत गर्नुपर्यो । हामीसँग यात्रा गर्नुहुने डाक्टर धनप्रसाद सुवेदी नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानका सदस्य सचिव पनि हुनुहुन्छ र उहाँको गृह जिल्ला खोटाङ हो । यहाँनेरी जहाँ गाडी फसेको ठाउँ थियो त्यहाँबाट अलिकति अगाडि तल बस्तीमा उहाँको गाउँ रहेछ । उहाँले त्यो गाडी फसेको ठाउँभन्दा अलिकति अगाडि लगेर तल बस्तीमा रहेका गाउँहरूलाई औंलाले देखाउँदै आफ्नो घर ऊ त्यो हो भनेर चिनाउनु पनि भयो । यो पूरै यात्रामा सरल ढंगले हामीसँग उहाँले घुलमिल गरी आफ्नो विनम्रतालाई प्रस्तुत गर्नुभएको थियो । केही समय गाडी र बाटोको बीचमा प्रतिस्पर्धा चल्यो र अन्त्यमा गाडीले बाटोलाई जित्यो । हामी पुन गाडीमा बस्यौँ र यात्रा चखेवा भन्ज्याङ तर्फ अगाडि लम्कियो । गाडीभित्रै यात्रीहरू बीचमा विभिन्न किसिमका ठट्यौली–रमाइलो किसा कहानी सुनाउने क्रम चल्दै अगाडि यात्रा लम्किरह्यो । ठट्टाहरूको बीचमा डाक्टर अम्बिका अर्यालले सही हो भनेर चिच्याउँदा फरक अनुभूति रमाइलो पारामा प्रवाहित हुन्थ्यो । हामी शुभम् क्याफेबाट चिया पनि पिउन नभ्याई निक्लेका थियौँ । चखेवा भन्ज्याङमा पुग्दा साढे १० भयो । हामी टेम्के डाँडोको टुप्पोमा पुग्नु थियो । हामीलाई हतार थियो । यही हतारको बीचमा पनि चखेवाको मनमोहक प्रकृतिले स्रष्टा पदयात्रीहरूलाई लोभ्याइहाल्यो । धेरै साथीहरू फोटो खिच्न भिडियो कैद गर्न लाग्नुभयो । फोटो भिडियो खिच्दै गर्दा पनि खाजा खानुपर्छ है भन्ने गाईगुई साथीहरूमा निक्लिन थाल्यो । त्यही बेलामा हाम्रो समूह दुई भागमा विभाजित भएछ ।  एउटा समूह भोजपुरतर्फ लाग्ने बाटोतर्फ सरासर अगाडि बढ्यो भने अर्को समूह जहाँ डाक्टर धनप्रसाद सुवेदी समेत हामी थियौँ । हामीले चखेवा भन्ज्याङकै छेउमा रहेको चिया पसलमा चिया पाउरोटी खानका निम्ति साथीहरुलाई बोलायौँ शीतल गिरी लगायतको साथीहरूको समूह चखेवा भन्ज्याङबाट लगभग दुई किलोमिटर अगाडि गएर चिया खान थाल्नु भएछ । चखेवा भन्ज्याङ खोटाङ र भोजपुरको बीचमा रहेको भन्ज्याङ भएको हुनाले पनि होला सायद हाम्रो समूहका साथीहरू पनि आदि खोटाङतर्फ रह्यौँ र आदि भोजपुरतर्फको भागमा पुग्नुभयो । हामी चखेवा भन्ज्याङबाट दाहिने पट्टि रहेको बाटो समातेर उकालै उकालो हुँदै टेम्के डाँडातर्फ लाग्नु थियो जहाँबाट संसारका अग्ला छवटा हिमालहरूको दृश्य देख्न सकिन्थ्यो । हाम्रो समूहका साथीहरू चखेवा भन्ज्याङमा तितरवितर भएको हुनाले एक ठाउँमा भेला हुन पनि हामीलाई झन््डै आधा घण्टाभन्दा बढी समय लाग्यो । कोही साथीहरू हिँड्दै टेम्के डाँडामा जाउँ भनेर अगाडि फटाफट बढ्नुभयो । कोही साथीहरू भने माथि  बेस क्याम्पसम्म बसमा जान सकिन्छ भनेर बसलाई माथि लग्ने प्रयास पनि गर्न थाल्नुभयो तर बस माथि जान अप्ठ्यारो हुन्छ भनेर चालक सहचालकले लग्न मान्नुभएन । त्यतिखेरसम्ममा एउटा समूह धेरैमाथि पुगिसकेको थियो । समूह समूहमा ससानो टोली क्रमश डाँडामा अगाडि बढिरह्यो । हाम्रो यात्रामा विनोद आचार्य हुनुहुन्थ्यो जो स्थानीय चिरपरिचित समाजसेवी हुनुहुन्थ्यो । उहाँले हामीलाई यो क्षेत्रको बारेमा धेरै जानकारीहरू दिँदै यात्रामा साथ दिनुभयो । चखेवा भन्ज्याङदेखि माथि टेम्के डाँडोसम्म हामीलाई एकजना स्थानीय रिसोर्ट व्यवसायी भाइले गाइड गर्दै लिएर जानुभयो र हामीसँगै उहाँ पनि फर्केर चखेवा भन्ज्याङ आउनुभयो र उहाँकै रिसोर्टमा लगेर स्वादिष्ट भोजन पनि खुवाउनु भयो । ट्याम्के डाँडो सुख्खा रहेछ ।  पानीको समस्या पनि त्यहाँ यात्रीहरूलाई हुँदो रहेछ । ट्याम्के डाँडाको यात्रा गर्नेहरूले आफ्नो साथमा केही आफूलाई पुग्ने पानी पनि बोकेर यात्रा गर्दा धेरै सहज हुने रहेछ । उकालो उक्लिँदै गर्दा डाँडाभरि फुलिरहेका गुराँसहरूले हाम्रो मनलाई आनन्दित बनाइरह्यो । डाक्टर जीवन जीवन्तले बोक्नुभएको क्यासेट घन्काउँदै रमाइला गीतहरू सुन्दै र ठाउँ ठाउँमा नाच्दै रमाइलो गर्दै हाम्रो थकाइलाई बिर्सिएर ट्याम्केको चुचुरो तर्फ हामी लम्किँदै थियौँ । बाटामा डाक्टर यादेवी ढकाललाई प्यास लागेछ । उहाँले हामीसँगै यात्रा गरिरहेकी एकजना बहिनीको हातबाट बोतल लिनुभयो । उहाँले प्यास मेटाउन ठाडो घाँटी लगाउनु भएको थियो, एकैछिनपछि थुथु गर्दै मुख बिगार्नुभयो, बोतलमा के थियो को नि,  हामी करिबन दिउँसोको २ बजे टेम्के डाँडाको टुप्पोमा पुग्यौँ । त्यहाँ खोटेहाङ गाउँपालिकाबाट आउनुभएका साथीहरू, साहित्यकार मित्रहरू हामीलाई कुरेर बसिरहनु भएको थियो । सो अवसरमा खोटेहाङ गापा - जस्को नामबाट समग्र खोटाङ जिल्लाको नामाकरण गरिएको बताइन्छ_ बाट टेम्केलेकमा सहभागीता जनाउन आएका कविहरू रोशन पौडेल, भगवतीप्रसाद शर्मा, भक्त सापकोटा, भुवन गाँउले, भानुभक्त सापकोटा, देवराज सापकोटा, कृष्णश्री राई लगायतले रचना वाचन गर्नु भएको थियो । खोटेहाङ पहिला खोटाङ जिल्लाको सदरमुकाम पनि रहेको थियो भन्ने कुरा हामीले त्यहाँ नै थाहा पायौंँ । छवटा हिमालहरूलाई नजिकबाट हेर्ने हाम्रो धोको बादलले पुरा हुन दिएन तर डाक्टर जीवन जीवन्तद्वारा लिखित चरैवेति उपन्यास डाक्टर धनप्रसाद सुवेदीज्यूको हातबाट लोकार्पण गरियो । लोकार्पित उपन्यासमाथि अभय श्रेष्ठज्यूले संक्षिप्त प्रतिक्रिया व्यक्त गर्नुभएको थियो  सोही अवसरमा डाक्टर बालचन्द्र मिश्र लगायतका स्रष्टा पदयात्रीहरूले पनि केही रचनाहरू वाचन गर्नुभएको थियो । ट्याम्के हाइटमा चिसो सिरेटो मज्जाले चल्ने रहेछ । हामीले कार्यक्रमलाई छिटोछिटो सम्पन्न गरेर पुन अगाडि बढ्दै चखेवा भन्ज्याङ फर्किने योजना तय गर्याँै र हामी चखेवातर्फ झर्न थाल्यौँ । चखेवा भन्ज्याङबाट ट्याम्केको टुप्पोमा स्रष्टा पदयात्रीहरूको धेरै सदस्यहरू पुग्नुभयो भने ५ जना साथीहरू टुप्पोसम्म पुग्न सक्नुभएन । शीतल गिरी, बिमल अर्याल, लगायतका साथीहरू बाटोमै बसेर हामी फर्कँदा सँगै चखेवा भन्ज्याङ फर्किएका थियौँ । ट्यामके डाँडोबाट चखेवा भन्ज्याङ झर्ने क्रममा अभय श्रेष्ठ र म सबैभन्दा अगाडि थियौँ । चखेवा भन्ज्याङमा आएर खाना खाने ठाउँको बारेमा सोधपुछ गर्यौँ । खाना खाने ठाउँ चखेवा भन्ज्याङबाट भोजपुरतर्फ साढे तीन किलोमिटरको दुरीमा रहेछ । हामीले ४ बजेतिर खाना खायौँ र त्यहाँबाट पुन दिक्तेल रुपाकोट मजुवागढी नगरपालिका वडा नम्बर २ मा रहेको शुभम् क्याफेतर्फ फर्कनु थियो । बाटोमा दुई ठाउँमा हामीलाई निमन्त्रणा गरिएको थियो । मदन लामाखुले र ९ नम्बर वार्डका वडाध्यक्ष दिनेश कठेत हामीलाई स्वागत गर्न मदन लामाखुलेको घरमा स्थानीय बासीका साथमा जुटिसक्नु भएको थियो । बाटोमा भुलभुले झरनाको पनि अवलोकन ग¥यौंँ । सुवेदी सरले त्यसको महŒव, ऐतिहासिक सन्दर्भ र विविध किम्बदन्तीहरूका बारेमा पदयात्रीहरुलाई जानकारी दिनुभयो । पदयात्रीहरूलाई गुराँसका थुङ्गाहरूले टेम्केको मुन्धुम रिसोर्टमा स्वागत गरेजस्तै मदन लामाखुलेको घरमा पनि स्वागत गरियो । दिनेश कठेतले सम्पूर्ण पदयात्रीहरूलाई स्वागत गर्दै वडाको विभिन्न जानकारी दिनुभयो । मदन लामाखुलेले धेरै पाहुनाहरूलाई घरमा बोलाएर स्वागत गर्दा सबै दङ्गदास परेका थियौँ । स्थानीय परिकारहरू सेल लगायतको खाजा त्यहाँ खाएर पुनः हामी अगाडि बढ्यौंँ ।  बाटोमा वडा नम्बर ६ का वडाध्यक्ष माधव राईको घरमा  स्थानीय बासीहरू हामीलाई स्वागत गर्न तयारी गरेर बसिरहनु भएको थियो । राजमार्गसँगै जोडिएको वडाध्यक्ष माधव राईको घरमा हामीले एक घण्टा जति नाचगान–रमाइलो गर्यौँ र त्यही साँझको खाना खाएर हामी अगाडि बढ्यौंँ । बेलुका औषधि खाएर खाना खानुपर्ने साथीहरूलाई केही असहज पनि भएको थियो । त्यसदिन स्थानीय साहित्यकार झमप्रसाद आचार्यले आफ्नो लोक भाकालाई बेतोडसँग प्रस्तुत गर्नुभएको थियो, आचार्यको गायकीले हामी स्रष्टा पदयात्रीहरूलाई निकै मजाले तानेको थियो । स्रष्टा पदयात्री डाक्टर बालचन्द्र मिश्रको नृत्य पनि  सबैको आकर्षणको केन्द्रबिन्दु बनेको थियो । त्यहाँबाट हामी सरासर अगाडि शुभम् क्याफे–शुभम् होमस्टेमा तय गरिएका बासस्थानहरूमा गएर आराम गर्यौँ । हामीले भोलिपल्ट छिट्टै उठ्नु थियो ।

चैत्र १२ गते अर्थात् यात्राको अन्तिम दिन तुवाचुङ स्थित रैछाकुले (भाइ) तयामा (नाना) खियामा (बहिनी) पार्क (मन्दिर) को अवलोकन भ्रमण गरी हिन्दु, बौद्ध, जैनको साझा धरोहरको रुपमा रहेको प्रसिद्ध हलेसी महादेव, बसाहा गुफाको दर्शन गरी अवलोकन भ्रमण सुसम्पन्न भयो । हाम्रो खोटाङको यात्रा ९ गते प्रारम्भ गरेर १२ गते चैत्रमा सकिँदै थियो । अन्तिम दिन बिहानै हामीले हलेसी महादेवको दर्शन गर्ने तयारी गरेका थियाँै । हलेसी तुवाचुङ नगरपालिकाका उपमेयर हाम्रो स्वागतमा हलेसी महादेव मन्दिर परिसरमा उपस्थित हुनुभएको थियो । हलेसी महादेव खोटाङ जिल्लामा मात्र प्रसिद्ध छैन । विश्वभरिका किराँत, हिन्दू, बौद्ध र जैन सम्प्रदायमा यो हलेसी महादेवले महŒवपूर्ण स्थान ओगटेको छ र संसारभरिबाट यहाँ दर्शनार्थीहरू आउने चलन छ । हलेसी क्षेत्रमा दुईटा विशाल गुफाहरू रहेका छन् । अगाडिपट्टिको मुख्य गुफा नै हलेसी महादेवको मुख्य बासस्थान हो भने हलेसी महादेवको मुख्य गुफामा रहेको मन्दिरभन्दा पछाडिपट्टि  अर्को उत्तिकै ठूलो महŒवपूर्ण गुफा रहेको छ । केही समय गुफा सुरुङबाट हिँडेर पुग्न सकिन्छ भने अन्तिम बिन्दुको माथिपट्टि ठूलो प्वाल समेत रहेको छ । हामीले हलेसी महादेवको दर्शन गरिरहँदा हाम्रो मनमा ऊर्जा मिलिरहेको थियो । हाम्रो यात्रामा सफलता मिलेको हामीमा महसुस भइरहेको थियो । भगवान महादेवको आशीर्वाद हामीले पायौंँ । हाम्रो यात्रा सहजताका साथ सम्पन्न भयो । हलेसी मन्दिर परिसरमा हलेसी तुवाचुङ नगरपालिकाका उपमेयरज्यूले हामीलाई एउटा महŒवपूर्ण धार्मिक शोधग्रन्थ हलेसी शीर्षकको ग्रन्थ उपलब्ध गराउनुभयो । उक्त शोधग्रन्थमा सम्मरबहादुर भुजेल जो कार्यकारी निर्देशक हलेसी महादेवस्थान विकास समिति खोटाङको हुनुहुन्छ उहाँले धन्यवाद दिँदै कृतिमा लेख्नुभएको छ– पूर्वी नेपालको हलेसी त्रिधार्मिक धाम संसारकै सांस्कृतिक, ऐतिहासिक, पर्यटकीय, धार्मिक तथा प्राकृतिक रुपमा रहेको अमूल्य सम्पदा हो । नेपालको विशिष्ट सांस्कृतिक स्थलहरूमध्ये हलेसी यस्तो महŒवपूर्ण सांस्कृतिक सम्पदा हो । जहाँ विश्वभरिका हिन्दू, बौद्ध र किरात धर्मावलम्बीहरूको आस्थाको केन्द्र हो भने अर्को तर्फ हलेसीलाई प्रकृतिले नै दिएको अनुपम, अद्भुत विशाल गुफाहरू नै मन्दिरको रुपमा रहेको छ । पृथ्वीको उत्पत्तिसँगै हलेसी धाम किराँत, हिन्दु र बौद्धको आस्था र मान्यता अनुसार जोडिँदै आएको पाइन्छ । शास्त्रीय रूपमा उल्लेख भएको परापूर्वकालदेखि नै साधना ध्यान तपस्या गर्ने स्थल भएको हुनाले जहाँ महादेव, आचार्य पद्मसम्भव, थारु पातेसुङ, रुङ र रैछाकुलेसमेतले साधना गरेको स्थल हो हलेसी ।  हलेसी हेर्न र अनुभव गर्न सकिने एक अचम्मको गुफाका साथै धार्मिक विश्वास र आस्थाको आकर्षक गन्तव्य पनि हो ( भूमिका अन्तर्गत धन्यवाद खण्डबाट) ।  हलेसी शीर्षकको त्रिधार्मिक धाम शोधग्रन्थका शोधकर्ताहरू डाक्टर धनप्रसाद सुवेदी, भोगीराज चाम्लिङ र मोहन कुमार तामाङ हुनुहुन्छ । शोधकर्ताहरूले उक्त शोधग्रन्थलाई तीन भागमा वर्गीकरण गरेर शोध गर्नुभएको छ । पहिलो खण्डमा हलेसी धाम किराँती दृष्टिकोण, दोस्रो खण्डमा हलेसी धाम हिन्दू दृष्टिकोण र तेस्रो खण्डमा हलेसी धाम बौद्ध दृष्टिकोण रहेका छन् । प्रस्तुत शोधग्रन्थले हलेसी महादेवको बहुआयामिक पाटोलाई समेटेको हुनाले धेरैभन्दा धेरै जनसमुदायको बीचमा यो ग्रन्थ पुग्नु जरुरी पनि रहेको छ । यसरी देख्दा सामान्य लाग्ने खोटाङ यात्रा अनुभूतिका दृष्टिकोणले विराट महŒव बोकेर, ग्रहण गरेर चैत्र ९ गते प्रारम्भ भई चैत्र १२ गते काठमाडौँ आइपुगेर समापन भयो । यात्राका सबै सहभागीहरू र यो लेख पढ्नुहुने हजुरहरू सबैमा हलेसी महादेवको आशीर्वाद प्राप्त हुनेछ भन्ने आशा व्यक्त गर्दै बिदा हुन्छु  – जय हलेसी ।

                  ===🖉गङ्गाप्रसाद भेटवाल

महासचिव– स्रष्टा पदयात्रा नेपाल

ठेगाना कीर्तिपुर ४ काठमाडौँ, नेपाल

फोन ९८४९७१४८६७ ।